Słowo monastyr (zapisywane też czasem jako “monaster”) zapożyczone zostało z języka staroruskiego (gdzie z kolei trafiło z greckiego μοναστήριον “monasterion“). Mianem monastyru zbiorczo określa się odpowiedniki klasztorów w kościołach wschodnich. Monastyry spotkać można m. in. na terenie Rosji, Białorusi i Ukrainy, ale także na Bałkanach. Poza tym bardzo stare i niezwykle interesujące monastery znajdują się także na obszarze Kaukazu Południowego, szczególnie w Armenii i Gruzji, gdzie można podziwiać jedne z najstarszych obiektów tego typu.
Choć początkowo monastyr oznaczał zamkniętą część domu zakonnego, przeznaczoną dla mnichów objętych klauzurą, z czasem monastyry stały się samodzielnymi bytami. W obrębie monastyrów znaleźć można również obiekty gospodarcze oraz mury obronne. Funkcje obronne obiektów klasztornych szczególnie wyraźnie widoczne są w architekturze monastyrów rosyjskich. Szczególnym typem monastyru jest Ławra, duży, męski klasztor o istotnym znaczeniu, który podlega bezpośredniemu zwierzchnictwu patriarchy. Monastyry bardzo często lokowano w miejscach niedostępnych: na szczytach wysokich wzgórz, lub pośród pustkowi, gdzie mnisi w odosobnieniu i izolacji od świata mogli oddawać się kontemplacji i w spokoju zgłębiać święte pisma. W okresie średniowiecza wiele monastyrów stało się kwitnącymi ośrodkami oświaty i nauki, gdzie rozwijało się piśmiennictwo i sztuka sakralna. Zabytkowe klasztory stanowią także gratkę dla miłośników średniowiecznej architektury sakralnej.
Opisany jako majstersztyk ormiańskiej architektury sakralnej i główny ośrodek oświaty w okresie średniowiecza, w roku 1996 monastyr Hachpat został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Cztery lata później dołączył do niego starszy brat, klasztor Sanahin.
Pośród stepów pogranicza Gruzji i Azerbejdżanu znajduje się jeden z najciekawszych zabytków gruzińskiej architektury sakralnej: Dawid Garedża, kompleks średniowiecznych monastyrów wykutych w skale.
Około 2,5 km od Bakczysaraju, na szczycie Góry Stołowej, wznosi się Czufut Kale, Żydowska Twierdza wykuta w skale. Dawniej zamieszkiwali ją wyznający judaizm Karaimi.