Opisany jako majstersztyk ormiańskiej architektury sakralnej i główny ośrodek oświaty w okresie średniowiecza, w roku 1996 monastyr Hachpat został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Cztery lata później dołączył do niego starszy brat, klasztor Sanahin.
Dlaczego warto zobaczyć monastyry?
Zarówno kompleks klasztorny Hahpat, jak i Sanahin stanowią przykład ormiańskiej architektury sakralnej w jej szczytowym stadium rozkwitu. Powstałe pomiędzy X a XIII wiekiem klasztory rozwijały się w okresie największej potęgi ormiańskiej dynastii Bagratydów. Zabudowania klasztorne w niemal niezmienionej formie przetrwały millenium i dziś pozwalają nam podziwiać charakterystyczny dla Armenii styl, który wykształcił się, łącząc elementy bizantyńskiej architektury kościelnej z miejscowymi wzorcami. Co ciekawe, obydwa klasztory są do siebie tak podobne, że najprawdopodobniej zostały zaprojektowane przez architektów pochodzących z tej samej szkoły.
Czy wiesz, że...
…ormiański władca Tiridates III w 301 roku przyjął chrzest, tym samym czyniąc Armenię pierwszym chrześcijańskim krajem na świecie? Wiara chrześcijańska jest głęboko zakorzeniona w kulturze Ormian, a jednym z jej wyrazów są liczne zabytkowe monastyry, z których większość pochodzi jeszcze z okresu średniowiecza.
Jak dotrzeć do klasztorów?
Monastyry położone są w okolicy kanionu rzeki Debed, na północy Armenii, w obrębie prowincji Lorri. Tuż obok znajduje się Alawerdi. Aby dostać się do klasztorów Hachpat i Sanahin, najpierw musimy dotrzeć do miasta. Opcje transportu zostały opisane w artykule Alawerdi – miasto, które umiera. Dokładne wskazówki dotyczące dojazdu do obydwu monastyrów znajdziecie dalej w tekście.
Monastyr Hachpat
Zespół klasztorny Hachpat (Hachpatawank, orm. Հաղպատավանք; zetkniecie się również z anglojęzyczną pisownią Haghpat lub Haghpatavank) ufundowany został przez królową Chosrowanusz, żonę władcy Armenii Aszota III, w drugiej połowie X wieku. Przez kolejne stulecia Hachpatawank rozwijał się, by w XIII wieku stać się jednym z głównych ośrodków religijnych w Armenii (konkurując z sąsiednim Sanahin). Upadek monastyru wiąże się z najazdami Mongołów w XIII i XIV wieku. Po przyłączeniu wschodniej Armenii do Persji w XVII wieku klasztor wciąż funkcjonował, jednak nigdy już nie odzyskał dawnej świetności.
Położenie
Monastyr Hachpat znajduje się około 10 km od dworca autobusowego w Alawerdi. Klasztor położony jest na wysokim wzgórzu, we wsi o tej samej nazwie.
Jak dojechać?
Wyjeżdżając z Alawerdi, należy kierować się drogą M6, wiodącą w kierunku granicy z Gruzją. Po przejechaniu około 5 km od dworca autobusowego, należy skręcić w prawo w drogę H25 (powinien znajdować się tam drogowskaz na Haghpat). Następnie kierujemy się główną drogą pod wysoką górę. Przejeżdżając dalej przez wieś Hachpat, powinniśmy zobaczyć zabudowania monastyru.
Transport publiczny
Z Alawerdi do Hachpat możemy dojechać marszrutką. Odjeżdżają one z dworca autobusowego w godzinach 8:15, 9:00, 10:30, 11:30, 13:30, 14:30, 16:30 i 17:30. Koszt podróży to 200 AMD, czyli prawie za darmo. Podróż trwa około 20 minut. Marszrutki powrotne odjeżdżają o 8:45, 9:30, 11:00, 12:00, 14:00, 15:00 i 17:00.
Alternatywą jest podróż z lokalnym taksówkarzem, lub autostop.
Zwiedzanie monastyru Hachpat
Budynki wchodzące w skład kompleksu klasztornego tworzą labirynt wąskich przejść i korytarzy. Poczerniałe z wiekiem kamienne mury przypominają o długiej historii tego miejsca. Szczególne wrażenie robią wnętrza kaplic i kościołów, surowe i mroczne. Promienie światła wciskają się tylko przez wąskie otwory okienne i świetliki u sklepienia. Stąpając po kamiennej posadzce pośród zimnych murów można odnieść wrażenie podróży w czasie, wprost do średniowiecznego królestwa Bagratydów.
Tereny klasztoru otoczone są murem, a w ich obrębie podziwiać można następujące budowle:
Katedra Świętego Krzyża - Surp Nyszan
Wzniesiony w latach 976- 991 z polecenia królowej Chosrowanusz kościół, jest największą i najstarszą budowlą kompleksu Hachpat. Możemy podziwiać tu przykład typowej architektury ormiańskiego kościoła, wzniesionego na planie krzyża, gdzie główna kaplica znajduje się na wprost od głównego wejścia. Ponadto w nawach znajdują się kolejne kapliczki, a całość konstrukcji przykryta jest kopułą, wspartą na czterech filarach. Budowlę wzniesiono na planie krzyża, a jej wnętrze, dziś mroczne i surowe, dawniej przyozdabiały barwne freski. Ich pozostałością jest malowidło Chrystusa Pantokratora w apsydzie. Fundator fresku, książę Chyutuluchaga, został sportretowany w południowym transepcie. Z kolei na wschodniej, zewnętrznej, ścianie kościoła możemy podziwiać relief przedstawiający Symbata i Kurike, synów fundatorki monastyru i kolejnych królów.
Matenadaran
Do katedry przylega pochodzący z połowy XI wieku budynek biblioteki. Przebudowana w połowie XIII wieku (zmieniono wówczas konstrukcję dachu z drewnianą na kamienną) biblioteka stanowiła skarbnicę wiedzy, w której gromadzono drogocenne manuskrypty. Jednym z nich był…
Ewangeliarz z Hachpatu
Jednym z najcenniejszych zabytków średniowiecznego ormiańskiego piśmiennictwa jest Ewangeliarz z Hachpatu. Księga liturgiczna powstała na terenie monastyru Hachpat w roku 1211. Na zlecenie duchownego Sachaka, ewangeliarz spisało dwóch mnichów: pierwszy nosił imię Hakob, drugi pozostał anonimowy. Z kolei ilustracje wykonał malarz Margare. Zarówno ilustracje, jak i okładkę wykonano w Ani, na terenie tamtejszego monastyru istniał wyspecjalizowany zakład introligatorski.
Na ilustracjach zawarto wiele scen z życia codziennego, znajduje się tu m.in. minstrel grający na sazie (rodzaj fletu), sceny ucztowania, oraz realistyczne, żywe przedstawienie Chrystusa wjeżdżającego do Jerozolimy.
Dziś Ewangeliarz z Hachpatu przechowywany jest w muzeum manuskryptów na terenie Erywania.
Dzwonnica
Pochodząca z 1245 roku wieża dzwonnicza postawiona została na niewielkim wzniesieniu, w pewnej odległości od pozostałych zabudowań kompleksu.
kościół św. Grzegorza i Matki Bożej (Surp Astwacacin)
W obrębie zespołu klasztornego Hachpat znajdują się jeszcze dwa budynki kościelne. Pochodzący z 1005 roku kościół św. Grzegorza, oraz kościół Matki Bożej. Ten ostatni zbudowano w latach 1208 – 1220 z polecenia księżnej Chatun, córki księcia Hasana Tesumiana.
Chaczkary
W obrębie kompleksu klasztornego można podziwiać również przepiękne, średniowieczne chaczkary, będące bardzo charakterystycznym wytworem ormiańskiego rzemiosła. Są to wyrzeźbione w kamieniu wizerunki krzyża, zdobione filigranowymi wzorami. W okolicy monastyrów można podziwiać wiele kamiennych krzyży, pochodzących jeszcze z okresu średniowiecza. Część z nich przetrwała w formie steli, inne wyryte zostały bezpośrednio w ścianach kościołów.
Amenapyrkicz
Pośród kamiennych krzyży na terenie klasztoru Hachpat wyróżnia się zwłaszcza jeden chaczkar, pochodzący z 1271 roku. To przedstawiciel szczególnie rzadkiego nurtu w sztuce rzeźbienia krzyży, nazywanego Amenapyrkicz (orm.Ամէնափրկիչ, Odkupiciel). Typ ten charakteryzuje się umieszczeniem na krzyżu wizerunku konającego Chrystusa (gdzie tradycyjne chaczkary przedstawiają wyłącznie pusty krucyfiks). Do dziś zachowało się jedynie kilka takich krzyży i prawie wszystkie pochodzą z XIII wieku. Inny przykład chaczkaru Amenapyrkicz podziwiać można na terenie katedry w Eczmiadzynie
Monastyr Sanahin
Podobnie jak jego brat bliźniak, klasztor Sanahin (orm. Սանահին վանք, Sanahin vank) ufundowany został w X wieku przez królową Chosrowanusz, a jego historia jest analogiczna do dziejów Hachpatu. Klasztor jest częścią Ormiańskiego Kościoła Apostolskiego.
Położenie
Klasztor Sanahin mieści się na szczycie wysokiego wzgórza w dzielnicy o tej samej nazwie, w obrębie miasta Alawerdi.
Jak dojechać?
Jadąc drogą M6 w kierunku centrum Alawerdi, przejeżdżamy przez most na drugą stronę rzeki Debed. Docieramy na rozdroże: droga M6 odbija w lewo, tymczasem my kierujemy się w prawo, pod górę. Podążamy główną drogą, aż natkniemy się na zabudowania klasztorne.
Transport publiczny
Z dworca w Alawerdi odjeżdża autobus nr. 3 (nie jest to marszrutka, a stary, zwykle żółty, poradziecki autobus). Podróż do klasztoru trwa około 10 minut i kosztuje 100 AMD. Autobusy w obie strony kursują w godzinach od 9:00 do 18:00. Przystanek końcowy znajduje się na placu w Sanahin, w pewnej odległości od monastyru. Stąd należy kierować się ulicą Braci Mikojan. Podążając wzdłuż ulicy dotrzemy do muzeum Braci Mikojan. Na skrzyżowaniu przed muzeum powinniśmy skręcić w prawo, w ten sposób dotrzemy na teren klasztoru.
Dawniej do Sanahin dało się dojechać kolejką linową, jednak ta nie funkcjonuje już od jakiegoś czasu.
Zwiedzane monastyru Sanahin
Podczas gdy Hachpat pobudza wyobraźnię i pomaga nam cofnąć się w czasy średniowiecza, monastyr Sanahin jawi się niczym budowla z innego, dawno zapomnianego świata.
Kościół Odkupiciela
Widoczne na zdjęciach, porośnięte mchem i trawą dachówki największego kościoła, katedry Odkupiciela (Amenapyrkicz) przywodzą na myśl starożytną świątynię, od stuleci skrytą przed światem. Niestety, roślinność porastająca budynek została usunięta podczas ostantiego remontu, odbierając miu nieco mistycyzmu. Za datę budowy kościoła Amenapyrkicz przyjęto rok 966, a projekt miał nadzorować Trdat, nadworny architekt dynastii Bagratydów. Od zachodniej strony do głównej nawy kościoła przylega przybudówka, tzw. gawit. Jest to przedsionek z kopułą wspartą na czterech kolumnach, przeznaczony na poranną i wieczorną modlitwę. Pełnił także funkcję grobowca. Gawity są charakterystycznym elementem ormiańskiej architektury sakralnej.
Na fasadzie kościoła Odkupiciela, podobnie jak w monastyrze Hachpat, podziwiać można przedstawienia Symbanta i Kurike, władców ormiańskiego królestwa Lori.
Królestwo Lori
Znane również jako królestwo Taszir-Dzoraget (Տաշիր-Ձորագետի Թագավորություն) powstało w roku 979, kiedy król Armenii Symbat II przekazał swemu bratu Kurike prowincję Taszir, obdarzając go jednocześnie tytułem królewskim. Królestwo Lori funkcjonowało jako lenno Bagratydów, jednak biło własną monetę i przetrwało do roku 1118, kiedy zostało włączone do Królestwa Gruzji.
Pozostałe zabudowania klasztorne
Katedra Amenapyrkicz nie jest najstarszym budynkiem na terenie monastyru Sanahin. Poprzedza ją kościół Matki Bożej (Surp Astwacacin), powstały w latach 928 – 944. Jednakże najstarsza kaplica kościoła Astwacacin nie dotrwała do czasów współczesnych. Ponadto, pośród zabudowań wyróżnić możemy kolejne kościoły: św. Jakuba (Surp Hakop), kościół Zmartwychwstania (Surp Harutiun) oraz kaplicę św. Grzegorza. Znajduje się tu również seminarium akademii, w której wykładał sam Grzegorz Magistros, słynny XI-wieczny filozof i erudyta, przedstawiciel nurtu neoplatonizmu. Monastyr posiadał także bogato wyposażoną bibliotekę.
Czy wiesz, że...
…pośród eksponatów w Muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie znajduje się między innymi ormiański zbiór hymnów brewiarzowych?
Manuskrypt został wydany w XVI wieku i pochodzi ze skryptorium monastyru Sanahin w Armenii.
Na obszarze klasztoru zobaczycie również dzwonnicę oraz dwa grobowce. Pierwszy z nich (pusty) należał do możnego rodu Argutinskich-Dołgorukich, drugi do rodziny Zakarianów. Na terenie klasztornym spoczywają również szczątki władców królestwa Lori.
