Krym nieodzownie kojarzy się z Tatarami, jednak dziś na półwyspie zostało ich bardzo niewielu.
- Kim są Krymscy Tatarzy?
- Co się z nimi stało?
- Skąd przyszli i dokąd odeszli?
Zapraszam do zapoznania się ze skróconą historią dziejów tego ludu.
Imperium Czyngis-chana
Tatarzy to grupa ludów tureckich, pierwotnie zamieszkujących stepowe obszary centralnej Azji. Prowadzili oni koczowniczy tryb życia, a podstawę ich gospodarki stanowiło pasterstwo i hodowla. Nierozłącznie związany z ich kulturą, podobnie jak w przypadku wszystkich stepowych koczowników, był koń, a przyzwyczajani do życia w siodle od najmłodszych lat Tatarzy stanowili wybornych jeźdźców.
Na przełomie XII i XIII wieku plemiona tatarskie weszły w skład rodzącego się imperium Temudżya, który, zjednoczywszy ludy stepowe, przyjął tytuł Czyngis-chana (wielkiego chana) i wraz z potężnym wojskiem ruszył na podbój kolejnych ziem. Armia mongolska w krótkim czasie podbiła Chiny, dzisiejszy Iran, Irak i ruszyła na Ruś, uzależniając od siebie wszystkie ruskie księstwa. Zajęli też Krym.
Armia Czyngis-chana zawdzięcza swoje sukcesy doskonałej organizacji i taktyce. Trzon wojska stanowiła doborowa jazda, Mongołowie dysponowali zarówno formacjami lekkimi, o charakterze zaczepnym (oddziały łuczników konnych), jak i ciężką kawalerią przełamującą. Ruchy wojsk podczas bitwy były koordynowane przez dowódcę, stojącego na pobliskim wzgórzu, a każdy atak poprzedzały działania rozpoznawcze.
Złota Orda i Chanat Krymski
Po śmierci Temudżyna imperium mongolskie dzieli się na kilka mniejszych państw. Złota Orda, która rozciągała się od Dunaju po Irtysz, kontynuowała najazdy na zachodzie, m.in. dokonując trzech wielkich wypraw na Polskę. W połowie XV wieku Orda rozpada się, a na obszarze Krymu powstaje w 1247 roku Chanat Krymski. Na czele państwa stają chanowie z dynastii Girejów, zapoczątkowanej przez Mengli I Giereja. Chan nie posiadał władzy absolutnej, a lokalna szlachta, bejowie i mirzowie, cieszyli się w państwie tatarskich względną swobodą. W roku 1475 Turcja zajmuje południową część Krymu, wraz z nadbrzeżnym miastem Kaffa, a chanat przyjmuje zwierzchność sułtana osmańskiego.
Ogniem i mieczem, zatargi Tatarów z Rzeczpospolitą
Poza solą kamienną Krym nie obfituje w surowce, a ponieważ ludy koczownicze niechętnie zajmują się uprawą ziemi (zresztą żyznych ziem na półwyspie i tak brakuje) Tatarzy szybko znaleźli inny sposób na czerpanie dochodów. Obecność Turcji w Kaffie stwarzała możliwość handlu niewolnikami, na których w Imperium Osmańskim istniało ogromne zapotrzebowanie. Przez cały XVI i XVII wiek zagony tatarskie pustoszyły ościenne ziemie, biorąc ludzi w jasyr i łupiąc osady.
Taktyka napadów była prosta: Tatarzy, w większości słabo uzbrojeni, swoją przewagę opierali na sile zaskoczenia, unikając walki z oddziałami wroga, jeżeli nie było to konieczne. Szybcy i mobilni, dostawszy się na ziemie nieprzyjaciela, zakładali tymczasowy obóz, tzw. Kosz, strzeżony przez ok. 2/3 sił biorących udział w wyprawie. Mniejsze odziały- czambuły rozjeżdżały się po okolicy, pustosząc pobliskie osady i chwytając miejscową ludność. Następnie, z łupem i jasyrem powracały do kosza. Na koniec cała armia, bogata w zdobycze wycofywała się na ziemie Chanatu. Szacuje się, że w pierwszej połowie XVII wieku, na skutek tatarskich zagonów, Rzeczpospolita Obojga Narodów utraciła blisko 250 tysięcy ludności, a opustoszałe obszary zaporoskiej Ukrainy zaczęto nazywać Dzikimi Polami.
Krymscy Tatarzy pod moskiewskim butem
Podporządkowany Osmanom Chanat, będący najsłabszym i najbardziej zacofanym państwem w tej części Europy, możliwość przetrwania zawdzięczał nie potędze armii, a sile dyplomacji. W lokalnych konfliktach Tatarzy sprzymierzali się raz z Rzeczpospolitą, innym razem z jej przeciwnikami. W 1648 roku chan udzielił wsparcia zbuntowanym kozakom w trakcie powstania Chmielnickiego, ale już w 1654 Tatarzy wzięli udział w wojnie Polski z Rosją, po stronie Rzeczpospolitej. Będąc zaś zależnym od Turcji, w trakcie wojen tejże z państwami sąsiednimi, Chanat zmuszony był wspierać Osmanów.
W kroku 1774, po wojnie Turecko- Rosyjskiej chanat dostaje się pod protektorat Moskwy. Na skutek warunków pokoju cała ludność chrześcijańska zostaje zmuszona do opuszczenia Krymu i osiedlenia się na stepach Noworosji. Wśród przesiedleńców znajdują się rzesze Kupców i rzemieślników (głównie Ormian i Karaimów), co skutecznie niszczy słabą gospodarkę Chanatu Krymskiego i w konsekwencji doprowadza do wybuchu powstania przeciw chanowi. W 1783 Niemka na moskiewskim tronie, Katarzyna II, wykorzystuje niestabilną sytuację, by włączyć półwysep w skład carskiej Rosji. Od tej pory na ziemie chanatu rozpoczyna się stopniowy napływ sadników rosyjskich i ukraińskich, który ma na celu uczynienie z Tatarów mniejszości na ich własnej ziemi. W roku 1850 Tatarzy stanowili 77,7% ludności Krymu, na początku XX wieku mniej niż połowę.
Deportacja Tatarów
Największy cios dla mieszkańców półwyspu przyszedł w roku 1944. Rząd Związku Radzieckiego podjął decyzję o przesiedleniu Tatarów Krymskich na terytorium Uzbekistanu. Pretekstem miała być rzekoma współpraca ludności tatarskiej z Niemcami. Od 18 do 20 maja z Krymu wysiedlono 194 110 Tatarów (głównie kobiety i dzieci, mężczyźni w tym czasie walczyli na froncie), akcję przeprowadzano w pośpiechu i brutalnie, przewożąc deportowanych w bydlęcych wagonach, często bez żywności. W czasie zsyłki dochodziło do wielu zbrodni, z których najpoważniejsza miała miejsce w rejonie Abaratu. Tatarzy mieszkających w okolicznych wsiach zostali załadowani na łodzie, które wypłynęły na Morze Azowskie. Tam łodzie zatopiono, a funkcjonariusze NKWD z broni maszynowej dobijali ocalałych rozbitków. 2 listopada 2015 Rada Najwyższa Ukrainy uznała deportację Tatarów krymskich za ludobójstwo.
Po upadku ZSRR, kiedy Krym włączono w obręb Ukrainy, rozpoczął się stopniowy powrót Tatarów na półwysep, z początkiem XXI wieku stanowili oni około 10% ludności. Jednak po zamieszkach w trakcie Euromajdanu i włączeniu Krymu do Rosji w 2014 blisko 9000 Tatarów ponownie odpuściło Krym, obawiają się represji ze strony nowych władz.
Tatarzy w Polsce
Dziś Tatarzy, poza Krymem, zamieszkują m.in. terytorium Turcji, Uzbekistanu, Rumunii i Bułgarii. Ogólną liczbę ludności krymsko-tatarskiej ocenia się na 480 tysięcy, z czego 150 tys. Żyje w Uzbekistanie, a 250 tys. na Krymie. Również w Polsce żyje mała społeczność Tatarska. Nazywani także Lipkami, Tatarzy Polscy są potomkami uchodźców politycznych z terenów Złotej Ordy i Chanatu, którzy przyjmowani byli w szeregi armii Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Dziś w województwie podlaskim znajdują się dwie wsie: Bohniki i Kruszyniany, zamieszkane w całości przez ludność tatarską. Poza tym Tatarzy mieszkają także w Gdańsku, Białymstoku, Warszawie i Gorzowie Wielkopolskim.
